Toelichting gehouden op 7 oktober 2023 bij ‘Rondom de Cantates’ in de St. Franciscus Xaviriuskerk te Amersfoort.

Bij mijn wekelijkse krachttraining in de huiskamer trek ik vaak blind een Bach cd uit de kast. Trainen met Bach… Ik eindig met een serie plankingoefeningen.  Na vier minuten puf ik, liggend op mijn buik uit. Op dat moment begint er een aria. Direct wordt ik geraakt door de schoonheid van de instrumentale opening. Een lopende bas, een prachtige, vloeiende melodie van violen en hobo. Ik blijf liggen en luister eerst nog buiten adem en daarna ademloos naar de muziek.
De aria ken ik wel maar ik kan hem niet direct thuisbrengen. Ik herken het ritme van de siciliano. Dan begint de sopraan met haar lied. Ze zingt dezelfde melodie als van het voorspel. De muziek en haar zingen raken me. Het is troostend, liefdevol. Opvallend is dat tijdens de zang de lage tonen (contrabas en cello) van het continuo zwijgen en vervolgens weer klinken als het refrein terugkomt. Zo gaat het de hele aria door die ik liggend op mijn buik beluister. Opstaan is geen optie. De hobo speelt de melodie mee van de sopraan. Alleen bij het B-gedeelte heeft de hobo een contrasterende stem. De woorden die gezongen worden hebben nog niet mijn aandacht.
Als de aria beëindigd is sta ik op en loop ik meteen naar de cd kast en lees in het boekje dat ik naar de aria ‘Gedenk an uns mit deiner Liebe’ heb geluisterd uit cantate 29 Wir danken dir Gott, wir danken dir.  Ik lees verder. Het gaat hier om een ‘Ratswechselcantate’ die Bach voor het eerst op 27 augustus 1731 uitvoerde. Rond die datum werd er in Leipzig een nieuwe gemeenteraad geïnstalleerd waarbij er in de Nicolaikirche een gebedsdienst werd gehouden.  Voor deze cantate hergebruikte Bach ouder werk van hem. Het grootse instrumentale openingsstuk is een bewerking van een preludium voor vioolsolo, BWV 1006. Maar ook het koor en de aria’s hebben waarschijnlijk een eerder leven gehad in verloren gegane cantates. Ik lees de tekst van de sopraanaria:

Gedenk an uns mit deiner Liebe,
Schleuss uns in dein Erbarmen ein.  

Ja denk ik, deze tekst past precies bij de muziek. Laat je omsluiten door Gods liefde. De muziek voelde ook als een warme deken. Maar dan gaat de tekst verder (het B-gedeelte van de aria):

Segne die, so uns regieren, die uns leiten, schützen, führen,
Segne, die gehorsam sein.

Zegen hen die ons regeren.  Ik begrijp in eerste instantie niet hoe deze woorden passen op de hemelse muziek van Bach tot ik me realiseer dat er oorspronkelijk een andere – wellicht meer passende – tekst is geweest, meer in de trant van het A-gedeelte. Ondertussen is de tekst van dit gedeelte meer dan actueel met de verkiezingen volgende maand en daarna de formatie van een nieuwe regering. Inderdaad: laat ze gezegend worden met wijsheid.

De sopraanaria is het hart van de cantate. Natuurlijk heb ik in de voorbereiding van deze toelichting me verder verdiept in de deze cantate. Bij het begin wordt je meteen overrompeld door een sinfonia voor orgel en orkest. Zoals gezegd een bewerking of beter gezegd een uitwerking van het preludium uit de derde partita voor vioolsolo. Het kan niet anders dan dat Bach zelf achter het orgel plaats heeft genomen. Zich bewust van de aanwezigheid van hoogwaardigheidsbekleders zal hij zich van zijn beste kant hebben willen laten horen en zien. In één lange lijn van vier minuten excelleert de organist krachtig en sprankelend samen met een volledig orkest, dus met trompetten en pauken.
Het daarop volgende openingskoor is muzikaal van een heel andere orde. Met woorden uit psalm 75 wordt God dankgezegd om de wonderen van zijn hand. Maar Bachs muzikale verwerking van deze woorden zijn ook een wonder. In de oude motetstijl, met instrumenten die unisono met de zangpartijen meespelen, laat Bach met de vier koorstemmen een groots, gedragen harmonisch geheel ontstaan. Twee jaar later gebruikte hij de muziek voor het Gratias uit het Kyrie en Gloria wat nog weer later onderdeel werd van de Hohe Messe.

Als luisteraar heb je bijna al genoeg aan deze twee openingsdelen en dan moet de cantate inhoudelijk eigenlijk nog beginnen. In de eerste aria neemt Bach wat gas terug zodat de luisteraar even op adem kan komen. Begeleid door het continuo en een concerterende vioolpartij zingt de tenor opgetogen over God die zelf zijn stad Sion bewoont en die bewaard voor het nageslacht. Voor Sion mag dan natuurlijk Leipzig gelezen worden. De hoogste toon van de aria, een B, valt vanzelfsprekend op ‘Allerhöchsten’.

Het eerste recitatief borduurt voort op de tenoraria. God beschermt en zegent de stad en bezorgt haar welvaart. Na de centrale sopraanaria volgt het tweede recitatief dat verder gaat met het gebed uit de aria. En, als God zijn stad blijft begunstigen, zal het volk hem prijzen met dank en eer. Met een plechtig ‘amen’ van het koor worden deze woorden bekrachtigd waarop de alt een reprise geeft van de tenoraria, dit keer met het orgel als obligate partij waardoor er een mooie brug wordt geslagen met het begin van de cantate.
De cantate eindigt met een uitbundig en rijk georkestreerd slotkoraal waarin nogmaals God wordt geloofd om zijn weldaden.

*

De hoogwaardigheidsbekleders zullen in 1731 de teksten van de cantate vergenoegzaam en met instemming hebben beluisterd. Ze zijn trots op hun stad. Maar zijn ze zich wel bewust geweest van de wonderschone muziek die ze hebben gehoord? Voor ons roepen juist de teksten soms weerstand op. Zo’n overtuiging uit het eerste recitatief: ‘Waar is een volk zoals wij, waarvoor God zo goed en genadig is’, dat kan toch niet meer?
Laat daarom het hart van de cantate blijven spreken. Die adembenemende sopraanaria. Op het wiegende ritme van een pastorale siciliano. ‘Segne so, die uns regieren’. Dat we gezegend worden met een overheid die regeert in gehoorzaamheid, en haar burgers beschermt. In het bijzonder de kwetsbare mensen in de samenleving.
Zo mag de cantate wat mij betreft klinken bij de installatie van een nieuwe regering volgend jaar. Misschien helpt het.