• 

´All´ manual Italiana´ zei Bach, toen hij vanuit zijn ooghoeken zag dat Krebs een aria met variaties op het klavecimbel plaatste. ´Die compositie stamt uit mijn beginperiode in Weimar. Rond 1708, 1709 was dat. Deze is inderdaad voor klavecimbel geschreven, een Italiaans model waar ik indertijd de beschikking over had.´
Het is inmiddels 1735. Bach en Krebs bevinden zich in de ´Komponierstube´ in Bachs huis bij de Thomasschule in Leipzig.  Terwijl Bach solopartijen uitwerkt voor een optreden met zijn Collegium Musicum in Café Zimmerman, is zijn leerling nieuwsgierig aan het neuzen in Bachs uitgebreide muziekbibliotheek en stuit hij op een manuscript waar direct zijn belangstelling naar uitgaat. ‘Aria variata’ had Bach er destijds opgeschreven. Een aria met tien variaties. Krebs speelt de aria door. Twee deeltjes van respectievelijk vier en acht maten, die beide herhaald worden. Een vriendelijk klinkende melodie, opgetuigd met veel versieringen. Hij staat in a klein, maar het is zeker geen droevig lied. Het zou een liefdesliedje kunnen zijn, of een slaapliedje… Dan gaat Krebs verder met de variaties. Oef, hier moet hij toch nog wel even op studeren. De variaties hebben alle hun eigen karakter, en Krebs herkent inderdaad Italiaanse invloeden, maar net zo goed de invloeden van Buxtehude, Walther  en  andere Duitse componisten. Bovendien zijn ze hier en daar technisch lastig te spelen, sommige akkoorden voor de linkerhand zijn gewoon niet te pakken[1]. Bedoelde Bach daarom dat je dit werk op een speciaal Italiaans klavecimbel moet spelen met een extra bereik voor basnoten of met een pedaal?
 ´Meneer Bach, vindt u het goed dat ik dit werk overschrijf voor zelfstudie?` Bach kijkt op van zijn lessenaar. Hij was al weer helemaal verdiept in zijn eigen werk. ‘Natuurlijk beste Ludwig, ga je gang.’
                                                                            *

Johann Ludwig Krebs (1713 – 1780) kwam in 1726 als leerling naar de Thomasschule en werd zodoende ook een leerling van Bach die les gaf op deze school. Bach zal blij geweest zijn met deze muzikale leerling, want hij kon wel wat goede stemmen gebruiken in zijn Thomaskoor. Bach gaf Krebs privé-orgellessen, en zeker toen Krebs wat ouder werd, ontwikkelden de twee een vriendschappelijke relatie. Krebs bleef elf jaar in Leipzig, waar hij ook nog twee jaar filosofie studeerde.
In 1737 vertrok Krebs uit Leipzig om organist te worden aan de Marienkirche te Zwickau. Na de dood van Bach in 1750 heeft Krebs nog gepoogd om Bach op te volgen als cantor in de Thomaskirche, maar daar is hij niet in geslaagd. Vanaf 1756 tot aan zijn dood was hij organist aan het hof van Saksen-Gotha-Altenburg. Vanzelfsprekend werd Krebs bij zijn componeeractiviteiten erg beïnvloed door Bach. Verschillende van zijn orgelwerken zijn in de loop der tijd dan ook in eerste instantie aan Bach toegeschreven. In elk geval zegt dat al wel iets over de kwaliteit van de composities van Krebs. Een oorzaak in de onduidelijkheid van wie welke compositie was, lag onder andere in het feit dat Krebs veel werk van Bach heeft overgeschreven. Ook werken waarvan het autograaf (Bachs eigen handschrift) verloren is gegaan. Zo schreef Krebs ook Bachs Aria variata over, en toen hij het af had, schreef hij er op het voorblad bij: all’manual-Italiana, op een Italiaans toetsenbord. Bedacht Krebs dit zelf, of zou hij het inderdaad uit de mond van Bach zelf vernomen hebben zoals hierboven gesuggereerd wordt? Die kans is natuurlijk groot. Welk type instrument hier nu precies mee bedoeld is, is niet helemaal duidelijk. Bach had wellicht de beschikking over een nieuw type klavecimbel met een uitgebreid manuaal voor lage tonen, of een klavecimbel met pedalen.

Verschillende bronnen houden het erop dat de Aria variata (BWV 989) ontstaan is rond 1709, de begintijd dus van Bachs periode in Weimar waar hij toen nog de functie had van violist en organist. Hij schreef ook verschillende koraalpartita’s. Het paste goed bij de ontwikkeling van een eigen compositiestijl. Op YouTube vind je overigens ook uitvoeringen van de Aria variata op orgel maar ook piano of voor fluit, cello en klavecimbel.
Waarin de Aria variata zich van de orgelpartita’s onderscheidt is natuurlijk de aria zelf.  Het is geen koraal of, voor zover wij weten, een bekend lied. Aangenomen wordt dat Bach zelf deze aria heeft geschreven. Dat betekent wat mij betreft dat de aria ouder is dan het volledige stuk met de variaties. Ik stel me voor dat het een liedje is dat Bach, thuis spelend op zijn klavecimbel, spontaan heeft  bedacht. Als een liefdesliedje voor Maria Barbara, met wie hij in 1707 trouwde, of als een slaapliedje voor zijn eerste kind, zijn dochter Catharina Dorothea, die in 1708 werd geboren. Hij is van dit  huiselijke liedje gaan houden en al improviserend op het klavecimbel bleek later dat het heel geschikt was om er een serie variaties bij  te componeren, waarbij hij allereerst de aria van een boeiende meerstemmigheid voorzag. In de tien variaties die volgen, blijft steeds de melodie herkenbaar. Daarbij wordt ook de harmonische structuur van de aria gevolgd en hebben de variaties dus ook steeds precies hetzelfde aantal maten als de aria. Tempoaanduidingen worden in de oudste manuscripten weinig gegeven, maar de meeste variaties worden snel (allegro) gespeeld. Verder lijkt het of Bach met de variaties acht en negen naar een climax toewerkt, want deze twee zijn het meest virtuoos. De tiende variatie is ten slotte een herhaling van de openingsaria, al is hij niet exact hetzelfde. Hij brengt in elk geval dezelfde sfeer terug van het begin.

De Aria variata is in verschillende versies overgeleverd. Al genoemd is het handschrift van Krebs. Een andere serieuze, en nog oudere bron is die uit het zogenoemde Andreas-Bachbuch. Het gaat hier om een bundel muziekmanuscripten die Johann Christoph Bach, de oudere broer van Johan Sebastian, voor zijn zoon Andreas[3] had samengesteld. Naast werk van onder meer Buxtehude en Reincken bevinden zich in deze bundel ook door Johann Christoph gemaakte kopieën van werk van Bach, onder andere dus de Aria variata, nummer 36 uit de bundel.Hieruit blijkt wel de waardering die Johann Christoph voor zijn jongste broertje had, zeker ook voor de aria met variaties. En dat terwijl hij zelf ooit Bach verbood om uit zijn muziekverzameling te kopiëren.
De versie uit het Andreas-Bachbuch kenmerkt zich door veel extra versieringen die in het muziekschrift zijn toegevoegd. Zijn die van Bach zelf, of zijn het toevoegingen van Johann Christoph? Het was in die tijd niet ongewoon om aan andermans werk te schaven. Johann Christoph betitelde het werk als volgt: Aria. Variata. all Man. Italiana. Het lijkt er dus op dat hij het woord ‘manual’ heeft afgekort. Of is het de afkorting van een ander woord? In nog weer latere versies kwam de ondertitel ‘Alla Maniera Italiana’ in zwang, op de Italiaanse manier. Het is niet aannemelijk dat deze ondertitel van Bach zelf komt, maar lijkt dus afkomstig van een verkeerde opvatting van de afkorting ‘Man.’
Ten slotte: er bestaat nog een derde oude bron waarin de titel weer anders is: Aria Variatio: all Imitatione  Ittalian[4] (in navolging van de Italianen). Deze is afkomstig van Johann Peter Kellner, net als Bach afkomstig uit Thüringen. Kellner (1705 – 1772) was componist, organist en cantor. Hij kende Bach persoonlijk en hij bewonderde hem. Het zou kunnen zijn dat hij ook een leerling van hem is geweest. Kellner heeft een bescheiden oeuvre achtergelaten, maar zijn betekenis is vooral groot gebleken door zijn kopieën van Bachs werk, met name dan van composities waarvan later het autograaf verloren ging zoals de Aria variata.[5] Hoe Kellner aan zijn specifieke aanduiding all Imitatio Ittalian is gekomen is niet duidelijk. Wellicht een eigen associatie op grond van voornoemde titels.
Al met al blijkt in elk geval dat een verwijzing naar ‘Italiaans’ in dit werk in elke bron voor te komen. Waar dit echter precies op wijst; daarover verschillen de meningen. Dat Italiaanse muziek in die periode populair was, zal hier zeker aan bijgedragen hebben. Hoe dan ook, de ondertitel ‘Alla maniera Italiana’ is het meest populair geworden en prijkt tegenwoordig meestal op de programma’s van concerten en op CD-uitvoeringen.

Is de Aria variata daarmee nu een Italiaans georiënteerd werk van Bach? Resumerend kan gesteld worden dat dit niet zo is. Natuurlijk zijn er Italiaanse invloeden herkenbaar. David Schulenberg noemt in zijn standaardwerk ‘The Keyboard Music of J.S. Bach’ bijvoorbeeld dat hij in de tweede en achtste variatie vioolloopjes als van Corelli herkent. Dit sluit aan bij het feit dat Bach in zijn periode in Weimar (1708 – 1717) Italiaanse componisten bestudeerde. Sowieso straalt het hele stuk een Italiaanse frisheid en ongecompliceerdheid uit, liggen de melodieën prettig in het gehoor en zitten er geen ingewikkelde fuga’s in.  Daarentegen zijn er ook genoeg Duitse invloeden aan te wijzen, die uit een vroegere periode stammen. Er worden zelfs invloeden van Sweelinck in herkend. Opvallend is bijvoorbeeld het gebruik van de zogenaamde ‘figura corta’ in de eerste variatie, een ritmisch figuur die uit drie noten bestaat, waarbij een noot twee keer zo lang duurt als de andere twee (ta-da-dam). Dit soort figuren beelden vreugde en plezier uit. Het nogal strenge contrapunt in de negende variatie  is een ander voorbeeld van de meer oude Duitse stijl.
Zo is de Aria variata vooral een typisch werk van een nog jonge Bach die allerlei stijlen en vormen onderzoekt en uitprobeert en zo zijn eigen stijl ontwikkelt. Later, rond 1741, zou hij zijn Goldbergvariaties (BWV 988) op eenzelfde manier componeren, openend met een aria, daarna een dertigtal (!) variaties om ten slotte weer af te sluiten met dezelfde openingsaria. Ook de aria bij dit werk was al een veel oudere compositie, het stond al in het Notenbüchlein fur Anna Magdalena uit 1725.

                                                                               *

Het is 1775. De oude Krebs neemt plaats achter de speeltafel van zijn orgel in de hofkapel van Altenburg. Hij heeft een stapel oude muziekbladen mee naar boven genomen. Al bladerend stuit hij op de Aria variata. Hij herinnert zich het gesprek dat hij met Bach over dit werk heeft gehad. Dat is toch alweer veertig jaar geleden! Hij mocht het van zijn leermeester overschrijven en heeft het al die tijd bewaard!‘all’ manual Italiana’ heeft hij er op het voorblad bij geschreven. Zei Bach dat er niet bij?  Krebs bladert het oude manuscript door. Goed te doen op orgel denkt hij, ik heb trouwens geen pedaalklavecimbel ook. Wat jammer toch dat deze muziek in de vergetelheid begint te raken. Dat zal vast niet blijvend zijn. Wat jammer ook, dat ook van dit werk het handschrift verloren is geraakt. Krebs kent de andere versies van de Aria variata. Andreas Bach, Peter Kellner, hij heeft ze vroeger wel gesproken. All’ imitatio Italiana, alla maniera Italiana… hoe verzinnen ze het. 
Krebs speelt de aria van het werk. Wat houdt hij van deze zachtaardige melodie. Zou het een liefdesliedje zijn?
Hij geniet van de overgang van de aria naar de eerste variatie. Nu begint het stuk pas echt. Largo schreef Bach er boven. Niet te snel dus, al heb je wel die neiging. Misschien nog het tempo van de aria aanhouden.
De volgende drie variaties mogen wel een snel tempo hebben, al wordt dat alleen bij de vijfde met een ´allegro´ aangeduid. Bijzonder hoe Bach de melodie van de aria steeds weer gevarieerd terug laat komen. Wat klinkt de muziek vrolijk en spontaan. Toch wel een beetje Italiaans.
De vijfde variatie: op basis van een paar hele toonladders in mineur. Wat weet Bach toch met ogenschijnlijk simpele middelen de mooiste muziek te maken.
De zesde variatie, die moet ‘andante’ gespeeld worden. Wat een mooi rustpunt in dit werk.
Dan variatie zeven en acht: het tempo wordt weer opgeschroefd: van ‘Un poco allegro’ naar ‘Allegro’. En de melodie raakt in de muziek steeds meer verborgen, maar omdat de harmonische lijnen van de aria steeds gevolgd worden, klinkt de oorspronkelijke melodie in je hoofd voortdurend mee!  Wat een mooie loopjes, aan het eind van de achtste variatie!
De negende variatie. Oef, die is toch wel lastig met die snelle zestienden in de linker- en rechterhand. Maar wat magistraal gecomponeerd.
Dan de tiende en laatste variatie; die brengt het volledige werk in een perfecte balans. Gelijkend op de openingsaria, maar net even anders.

´Alla maniera Bach´ denkt Krebs, en hij slaat zijn kopie van Bachs Aria variata dicht.

(Dit artikel is een verkorte vorm van ‘Alla maniera Italiana?’ wat verschenen is in het boek ‘Johann Sebastian Bach en de Italiaanse barok’ van Wim Faas)

---

[1] Volgens de necroloog had Bach overigens enorme handen, hij kon een ‘duodenum’ (twaalf toetsen) pakken met duim en pink en met de overige vingers alle toetsen daartussen.

[2] Het klavecimbel kan wel harder of zachter klinken door de snelheid van de aanslag. Bach schreef ook muziek voor klavecimbels met twee manualen. Hier bevinden zich dan ook drie snarensets in. Door die aan elkaar  te koppelen kan ook ´forte´ gespeeld worden.

[3] Johann Andreas Bach (1713 -1779) werd leraar en volgde zijn vader op als organist in Ohrdruf.

[4] Schrijffout is overgenomen van Kellner.

[5] Van één van Bachs meest bekende werken, de Toccata en fuga in d-klein (BWV 565) ontbreekt ook het autograaf. Er zijn deskundigen die twijfelen aan de authenticiteit.  Er wordt zelfs gesuggereerd dat Johann Peter Kellner zelf de componist is. In dat geval zou hij de schepper zijn het meest beroemde orgelwerk!