De Mattheüs Passie in 600 woorden uitgelegd op één A4tje.
De Matthäus Passion (MP) gaat over het lijden en sterven van Jezus Christus zoals dat is beschreven in de bijbel: het evangelie van Mattheüs hoofdstuk 26 en 27.
Passies werden traditioneel uitgevoerd in de lijdenstijd. Bach heeft dit op het hoogste niveau gebracht met voor zijn tijd nieuwe stijlen o.a. uit de Italiaanse opera.
De rode draad is dus de Bijbeltekst die in gedeelten wordt gezongen door ’de evangelist’, een tenor. Dit worden recitatieven genoemd. Het is een soort voordragende manier van zingen.
Als in bepaalde tekstgedeelten meerdere mensen iets zeggen of roepen dan maakt Bach hier een koorpartij van. Bijvoorbeeld als het volk schreeuwt: “Lass ihn kreuzigen”.
Jezus’ woorden worden door een bas gezongen. Er klinkt dan altijd vioolmuziek ‘boven’.
Alles wat er verder om en tussen de evangelietekst te horen is zijn reacties, beschouwingen, reflecties en antwoorden op het gebeuren. Het gaat dan om twee vormen:
Ten eerste de koralen: dit zijn de kerkliederen uit die tijd, die worden 4 stemmig door het koor gezongen. Bijvoorbeeld: als Jezus sterft volgt het koraal: ‘Wenn ich einmal soll scheiden, so scheide nicht von mir’. Een ‘persoonlijke’ reactie dus. De MP heeft 14 koralen.
Ten tweede de Aria. Dit is een lied, vaak met een prachtige instrumentale omlijsting. Ook hier gaat het om een reactie op de gebeurtenis. Als Jezus verraden wordt zingt de sopraan, om haar verdriet te uiten: ‘Blute nur, du liebes Herz’ of als Petrus Jezus heeft verloochend zingt de alt: ‘Erbarme dich’. Vaak is de instrumentatie beeldend, bijv. de aria ‘Komm süsses Kreuz’, die Jezus’ gang naar Golgotha verbeeld: in de scherpe tonen van de gamba hoor je het zwoegen van Jezus.
Dan zijn er nog het groots opgezette openingskoor, en de afsluitende grote koorwerken van het eerste en tweede deel. In het openingskoor ‘Kommt ihr Töchter, helft mir klagen’ komt nog een andere structuur van de MP naar voren, namelijk de dubbelkorigheid (met dubbel orkest). Het openingskoor is een vraag en antwoordspel. Er zijn de ‘gelovigen’ en de ’toeschouwers’ (dochters van Jeruzalem). Als een treurmars opent het orkest de passie, en de ‘gelovigen’ beginnen hun klaaglied te zingen en proberen de ‘toeschouwers’ daar bij te betrekken: Ziet Hem – Wie? – de Bruidegom, Ziet Hem – Hoe? – zoals een Lam….enz.
Helemaal ingewikkeld maakt Bach het als hij in dit openingskoor nog een derde koor (vaak jongenssopranen) het koraal ‘O Lamm Gottes unschuldig’ regel voor regel laat zingen. Dit jongenskoor komt aan het slot van deel 1 nog een keer terug met het breed instrumentaal uitgewerkte koraal: ‘O Mensch bewein dein Sünde gross’ (over toepassing gesproken).
De MP wordt afgesloten met het grote slotkoor ‘Wir setzen uns mit Tränen nieder’. Wederom een klaaglied, maar ook een wens voor Christus: “Ruhe sanfte, sanfte ruh”; rust zacht, in vrede.
De aria- en koorteksten zijn geschreven door Picander. In de theologie die op de achtergrond meespeelt wordt steeds uitgegaan van het feit dat Jezus moest lijden en sterven voor de zonden van de mensen en dat dus ook voor ons/mij heeft gedaan. Dus: Petrus kan wel om ‘erbarmen’ vragen, maar ‘ik’ had het net zo fout gedaan en ben dus ook schuldig. Ook komt er in de MP veel Bijbelse beeldtaal voor. Christus als bruidegom (de kerk is zijn bruid) of Christus als lam (wat geslacht wordt).
Tenslotte: boeken zijn er geschreven over verborgen getalsymbolieken, de kruisvorm van het gehele werk (de 2 delen als de 2 kruisbalken) en de muziekbehandeling van de tekst. Literatuur genoeg voor degene die zich verder wil verdiepen in dit mooiste muziekwerk wat er bestaat.
Wim Faas 
Reblogged this on Weblog Wim Faas.
Wie zijn in het openingskoor de ‘Töchter’. Wat is de context precies?
Het is een allegorische figuur die verwijst naar het boek Hooglied uit het Oude Testament, een verzameling liefdesliederen. Zie bijv. hoofdstuk 3:11.
Christus wordt in de theologie ook als bruidegom gezien, maar is nu een lam wat geslacht wordt. In het vraag-en-antwoord spel grijpt Bachs tekstschrijver terug op de dochters van Jeruzalem uit Hooglied en plaats die naast de ‘gelovigen’ (in zekere in de bruiden).
Beste Wim Faas,
Het openingskoor is geen treurmars, ook al is de cadens wel in 4. Het is ook geen Pavane zoals Ad de Keyzer suggereert in diens boek “Bachs grote Passie”. Het openingskoor is een Pastorale (zie de Pastorale in Correli’s beroemde Concerto Grosso, oftewel Kerstconcert opus 8 della notte natale., vijfde deel. Het is een pastorale omdat Bach ons niet om de tuin wil leiden, maar rechtstreeks naar de tuin wil binnenleiden, de tuin van het lied, de tuin van het Lied der Liederen, oftewel het Hooglied van Salomo.
Beste Robert-Jan,
Met ‘treurmars’ duid ik niet op een muzikaal genre maar op het emotionele affect wat de muziek overbrengt. Vergelijk openingen van bijvoorbeeld de ‘Trauerode’ (BWV 198) of voor mijn part het Requiem van Mozart.
De opening van de Matthäus Passion is zeker ook geen Pastorale. Dit is een barokgenre waarbij het kenmerk is dat er gemusiceert wordt op een doorlopende bastoon. Dit is inderdaad het geval bij Correlli, maar ook bijv. bij Bachs Pastorella (BWV 590) of de opening van het tweede deel van het Weihnachtsoratorium. Deze muziekvorm is gebaseerd op de doorlopende bastoon van de doedelzak, het instrument wat door (zeker Italiaanse) herders bespeeld werd en dit genre was dan ook populair in de Italiaanse barok.
Ik zie de opening van de MP ook niet als een Pavane. Met zijn 12-8 maat is het eerder een Siciliano wat overigens ook een herdersdans is.
De beeldtaal uit de opening is inderdaad afkomstig uit het Hooglied. Om uw analogie aan te houden: de tuin waar Bach ons met zijn openingskoor in wil leiden is de Hof van Gethsemane en uiteindelijk de Hof van Arimathea waar Jezus’ graf zal zijn. Dat in die laatste tuin enkele dagen een ander verhaal af zal spelen kunnen we horen in het Ostern Oratorium (BWV 249).
Beste Wim Faas
Hartelijk dank voor de opmerking. Ik blijf bij een Pastorale in het openingskoor in 12/8 maat net als een Siciliano, een herdersdans. We zien in de Bruidegom, Jezus Christus, die in koor 1 zit, die heeft de Bruidegom en is de Bruidegom (koor II en orkest is de aardse bruid de tegenovergestelde van de Hemelse Bruidegom) de Goede Herder, die zijn kudde leidt en die lijdt voor de schapen van zijn kudde (cf. Koraal 46 Wie wunderbarlich ist doch die strafe, der Gute Hirte leidet fur die Schafe). Het is de mystieke tuin van het Hooglied waarin Bach ons wil binnenleiden. De échte tuin begint in de Matthaus Passion pas in nummer 14 (dan pas? dan pas!). Het openingskoor waarin drie koren antifonaal/responsoriaal zingen (tegen elkaar in) is trouwens geen koraal, maar een lang uitgesponnen Koraalfantasie (gedicht door Nicolaus Decius), de enige van twee in de hele Matthaus Passion. De ander is de koraalfantasie O Mensch bewein dein Sunde gross (gedicht door Sebald Heyden). Deze 2 koraalfantasiën staan symmetrisch tegenover elkaar in de vierdimensionale kruisvorm die de Matthaus Passion heeft (zie Hans Brandts Buys en Kees van Houten). In nr 29 zingen de koren colla parte. Nr 1 van de Matthaus Passion verbeeldt namelijk de Justificatie theologie van de apostel Paulus (Romeinenbrief) en nr. 29 verbeeldt de Johanneische incarnatietheologie. Nr. 30 tot en met 68 zijn de staander van een vierdimensionaal kruis.
Bij deze.\
Met vriendelijke groet
Robert-Jan van der Meer
En nummer 14 is weer het bekende Bach-getal. Ik vraag me af of van Houten die in zijn boek heeft gedetecteerd.
Zo zijn er talloze interpretaties: vanuit de musicologie, de theologie, de mystiek, enz. Maar het blijven interpretaties. Proefschriften worden erover geschreven, bewijzen aangevoerd, maar wat er in Bachs hoofd heeft gespeeld zullen we nooit met zekerheid kunnen vaststellen. Overigens vind ik de theorie van van Houten van de samenvalling van de aankondiging van de verloochening op de liggende balk en de werkelijke verloochening op de staande een hele mooie. Maar ja, Brandts Buys kwam weer op een andere verdeling.
Groeten!
Wat een geweldige uiteenzetting!
Driewerf ∴ dank daarvoor